Koga despot nadgleda?

Postavljanje spomenika ili bilo kojih drugih elemenata u javne prostore trebalo bi da bude rezultat promišljanja i planiranja prostora u skladu s vremenom u kome se stvara, da promoviše određene vrednosti ili pak ističe elemente kolektivnog sećanja. U slučaju spomenika despotu Stefanu, upitno je da li se težilo ičemu od toga. Izuzev banalnosti da se spomenik despotu Stefanu nalazi u Bulevaru despota Stefana (kao što je spomenik Stefanu Nemanji postavljen u Nemanjinoj ulici), ne postoji ni jedna druga relacija koja može imati smisla. U tom slučaju, da li bi u Pariskoj trebalo da se nađe replika Ajfelovog tornja ili da Terazije dobiju megalomansku bronzanu vagu umesto Terazijske česme? Kada bi se prostori obeležavali spomenicima postavljenim na osnovu naziva ulica, Beograd bi verovatno izgledao kao stovarište rasejane, nasilno patinirane bronze, jer drugi materijali kao da su zaboravljeni ili ne asociraju dovoljno na pojam „spomenik“. Spomeniku despotu Stefanu sigurno je bolje mesto na Kalemegdanu gde, gle čuda – on već decenijama postoji.

Dugmići u vremeplovu

U nekom trenutku kao da se dogodio raskol između savremene umetnosti i Beograda, pa je spomenik postavljen pre skoro 40 godina neuporedivo savremeniji od novog, dupliranog izdanja. Iz ugla estetike umetnosti u javnim prostorima, Beograd kao da je uleteo u vremeplov i pogrešno pritiskao dugmiće, pa je sadašnjost namenjenu budućnosti izmešao s izmišljenom prošlošću. Čitav 20. vek i razvoj umetnosti kao da se nisu desili, a o 21. stoleću nema smisla ni govoriti. Apstrakcija poteza zbog koje pojedinci smatraju despota Stefana Nebojše Mitrića „nejasnim jer se zbog odsustva lica ne prepoznaje ko je u pitanju“ (kao da bi sa licem znali bez natpisa o kome je reč), umesto da je postala normalna za ljudsko oko, kao da se smatra nečim nepristojnim za javni prostor. Potez banalizovanja lika despota Stefana, umesto apstraktnijeg modela koji podstiče na razmišljanje i svođenje značenja na jednostavan sistem geometrijskih oblika i simbola, možda mnogo više govori o odnosu naručilaca prema posmatračima, smatrajući ih nesposobnim da tumače simbole.

Iako je likovni izraz u potpunosti lišen simbola, lokacija spomenika se i te kako može tumačiti i analizirati. Možda, ipak, nije samo reč o nazivu ulice, već je bilo sasvim zgodno da gradska vlast postavi despota nasuprot Urbanističkog zavoda, tako da se vidi iz skoro svake kancelarije i kao dominantna tačka sa ulaza u zavod, dok posmatran sa leđa izgleda kao da preti urbanističkoj struci i nadgleda je.

U nekim drugačijim okolnostima, upravo je Urbanistički zavod određivao gde će se i kako postavljati spomenici i uređivati javni prostori. Uloga zavoda bila je toliko značajna da su u vreme Jugoslavije stručnjaci upravo odatle mogli i da blokiraju određene projekte koji su za grad bili suvišni ili estetski neusklađeni s okruženjem, pa je tako stručni žiri Urbanističkog zavoda 1973. godine, predvođen arhitektom Leonom Kabiljom, Skupštini grada predložio da se dugo najavljivani spomenik Lenjinu ne realizuje. Danas bi takav potez Urbanističkog zavoda bio nezamisliv i upitno je koliko je i ta institucija u raskolu sa strukom i sa samom sobom; ovakvim pozicioniranjem spomenika dosta se nedvosmisleno pokazuje da, čak i kada bi Urbanistički zavod počeo da reaguje na prostorni besmisao, postoji figura koja bi to sprečila.

Negacija modernog

Premda Urbanistički zavod odavno nema tu vrstu moći da zaista samostalno utiče na razvoj grada, samoinicijativno postavljanje spomenika baš na ovoj lokaciji govori o tome do koje mere je urbanistička struka danas unižena. U simbolici prostornog odnosa spomenika despotu Stefanu i zgrade Urbanističkog zavoda može se prepoznati ne samo da je rad stručnjaka u zavodu nadgledan, već i da će današnji ekvivalent despotu (ipak ne Stefanu) sam odlučivati o svakom milimetru javnih prostora Beograda.

U estetskom odnosu spomenika i zgrade zavoda opet je primetno negiranje svega modernog, pa je i u ovom slučaju brutalističkom objektu Branislava Jovina suprotstavljena zastarela i eklektična figura, koja reaguje na futurističku formu (a nekada i planerske tendencije) zavoda. Upravo sa ove raskrsnice ranije su nastajale najznačajnije misli o Beogradu, ispitivao se njegov razvoj i promišljala njegova budućnost, dok je danas fokus razvoja grada upravo prenet na sve što simbolizuje taj mali skver definisan samovoljom i kičem, a Urbanistički zavod to može samo da posmatra.

Iako smo već navikli da kao građani nismo pitani šta bismo voleli da vidimo u svojim javnim prostorima, za nove intervencije se više ne pita ni struka, a tretiranje Beograda kao sopstvene bašte gotovo da se otelo kontroli.

Autorka je urbanistkinja iz Beograda

Naslovna fotografija: Istinomer