Na šta mislimo kada kažemo Zajednica srpskih opština?

Ukratko – Zajednicu srpskih opština, onako kako je to dogovoreno u Briselu, čine opštine sa većinski srpskim stanovništvom na Kosovu. Reč je o asocijaciji koja bi u svojoj nadležnosti imala oblast obrazovanja, sistem zdravstvene i socijalne zaštite, urbani i ruralni razvoj, odnosno razvoj lokalne ekonomije. Zajednica bi imala sopstveni budžet, odgovarala bi centralnim kosovskim vlastima, a njene organe birale bi opštine-članice ZSO, odnosno njihovi predstavnici u lokalnim skupštinama. 

Pitanje Zajednice srpskih opština (ZSO) određeno je Prvim sporazumom o principima koji regulišu normalizaciju odnosa Beograda i Prištine. Ovaj sporazum, javnosti poznat kao Briselski, potpisali su 19. aprila 2013. godine tadašnji premijeri Srbije i Kosova Ivica Dačić i Hašim Tači. Dokument sadrži 15 tačaka, a prvih šest odnosi se na asocijaciju opština u kojima Srbi čine većinsko stanovništvo na Kosovu.

Preostalih devet tačaka obuhvataju integraciju srpske zajednice u kosovski sistem pravosuđa, policije, održavanje lokalnih izbora na severu, intenziviranje razgovora o energetici i telekomunikacijama, a dogovoreno je i da „nijedna strana neće blokirati, ili podsticati druge da blokiraju napredak druge strane na njenom putu ka EU“.

Osim ovog dokumenta, za ZSO značajni su još i Plan primene sporazuma o normalizaciji odnosa Beograda i Prištine, dokument kojim je određen Delokrug rada i mandat Rukovodećeg tima za uspostavlјanje ZSO, kao i sporazum iz 2015. godine kojim su definisani Opšti ciljevi/Ključni elementi asocijacije.

Iako je od prvog sporazuma prošlo skoro 10, a od drugog više od sedam godina, Zajednica srpskih opština nije formirana. U poslednje vreme i uz stavljanje Francusko-nemačkog plana na sto,  na implementaciji svega potpisanog glasno insistiraju i Evropska unija kao posrednik u dijalogu, ali i Sjedinjene Američke Države koje dijalog podržavaju.

Sa predlogom rešenja, koje svoju osnovu ima u Zakonu o ratifikaciji Briselskog sporazuma usvojenog u Skupštini Kosova, krajem januara izašli su Fondacija „Fridrih Ebert“ iz Prištine i Evropski institut za mir. Oni su predstavili Nacrt statuta Zajednice srpskih opština, za koji navode da je „u skladu sa Ustavom i pravnim sistemom Kosova“, što je i jedan od šest uslova koje je kosovski premijer Aljbin Kurti nedavno postavio (RTS, 2.2.2023.) pred zahtev za formiranjem ZSO.

Šta piše u Nacrtu? 

Prema Nacrtu Fondacije „Fridrih Ebert“ i Evropskog instituta za mir, koji je predstavljen 30. januara, Zajednica srpskih opština formira se „u skladu sa Ustavom i pravnim sistemom Republike Kosovo“, sa Statutom kao najvišim pravnim aktom.

Kako stoji u tekstu, Statut usvaja Osnivačka skupština zajednice na osnovu pravnog akta Vlade Kosova i dobija „snagu uredbe Vlade u skladu sa pravnim sistemom Kosova, nakon razmatranja od strane Ustavnog suda“.

ZSO, u nacrtu određena kao Asocijacija/Zajednica i sastavljena od 10 opština sa većinski srpskim stanovništvom, zastupa svoje i interese svojih stanovnika.

„Asocijacija/Zajednica neće zameniti niti umanjiti prava i interese zajednica u Republici Kosovo, kako je to predviđeno njenim Ustavom i pravnim sistemom“, piše u Nacrtu.

Tekstom su ponuđena i tri zvanična naziva za ZSO, a svaki od njih, bilo da sadrži termin Zajednica, Asocijacija ili i jedno i drugo, ukazuje na to da nije reč o monoetničkim, već o opštinama u kojima su kosovski Srbi većina.

U Nacrtu stoji i da će Asocijacija/Zajednica imati „svoje zvanične simbole, uključujući grb i zastavu, koje će dizajnirati Upravni odbor Asocijacije/Zajednice u skladu sa Ustavom Republike Kosovo i lokalnim zakonima“.

Osim toga, dodaje se, Zajednica ostvaruje pravo na sopstveni integralni budžet, bankovne račune, da poseduje imovinu i da se bavi finansijskim transakcijama.

Nacrtom su precizirane i nadležnosti ZSO kao što su jačanje lokalne demokratije, promocija i zaštita etničkih, jezičkih, verskih i drugih oblika kulturnih identiteta zastupljenih među stanovništvom opština članica, razvoj lokalne ekonomije. Uz to, Zajednica bi bila zadužena i za polje obrazovanja, poboljšanje lokalne primarne i sekundarne zdravstvene i socijalne zaštite, koordinaciju urbanog i ruralnog planiranja.

Organi ZSO, kako se navodi u Nacrtu, usvajali bi i mere za poboljšanje uslova života povratnika na Kosovo, sprovodili bi i aktivnosti koje se odnose na istraživanja i razvoj, promovisali bi i zastupali pitanja od zajedničkog interesa svih svojih članova.

Nacrtom je predviđeno i da Zajednica predstavlja svoje članove pred centralnim vlastima, koje joj mogu delegirati i druge, dodatne nadležnosti u skladu sa Ustavom i zakonima Kosova.

Kada je reč o organizacionoj strukturi, u tekstu koji su objavili Fondacija „Fridrih Ebert“ i Evropski institut za mir, navedeno je da će ZSO imati Skupštinu kao najviši organ, predsednika, potpredsednika, Savet, Odbor, Upravu, kao i Kancelariju za žalbe.

„Asocijacija/Zajednica će sarađivati sa kosovskim centralnim vlastima, razmenjivati informacije, u duhu promovisanja demokratije i multietničnosti i u skladu sa kosovskim pravnim sistemom“, stoji u Nacrtu uz dodatak da će ZSO imati pravo da imenuje predstavnike u nadležnim organima centralnih vlasti, uključujući Savetodavno veće za zajednice.

„Delujući u ime Asocijacije/Zajednice, četiri gradonačelnika opština na severu Kosova – sve dok su svi članovi Asocijacije/Zajednice – dostavljaće Ministarstvu unutrašnjih poslova Kosova listu kandidata za imenovanje za regionalnog komandanta Kosovske policije“, piše u tekstu Nacrta.

Asocijacija/Zajednica će, prema Nacrtu, imati sopstveni budžet, kojim će se upravljati u skladu sa principima transparentnosti i odgovornosti, a u okviru kosovskog pravnog sistema.

Zajednica će se finansirati iz doprinosa svojih članova, prihoda od usluga koje pruža, svojih preduzeća, iz transfera centralnih vlasti, kao i priloga, grantova donacija i finansijske podrške drugih udruženja i organizacija, domaćih i međunarodnih, uključujući i Republiku Srbiju.

„Asocijacija/Zajednica će biti oslobođena dažbina i poreza u ostvarivanju svojih ciljeva, na istoj osnovi kao i opštine članice“, dodaje se u Nacrtu.

Kontrolu nad finansijskim sredstvima Zajednice vršiće Vlada Kosova i Generalni revizor, kroz revizije nacrta budžeta, razmatranjem njegove usklađenosti sa Statutom.

„Zajednica podnosi godišnje izveštaje Vladi o prijemu i upravljanju svojim sredstvima. Sva finansiranja, posebno ona iz Republike Srbije, biće sprovedena u skladu sa zakonskim odredbama Kosova“, stoji u odeljku Nacrta vezanom za budžet Zajednice.

Kao jedna od zaključnih odredbi, u Nacrtu se navodi da „u bilo kom aspektu svojih ciljeva, politike, poslovnika, odluka ili aktivnosti, Asocijacija/Zajednica neće potkopavati ili zaobilaziti ustavom i zakonom predviđena ovlašćenja i nadležnosti opština članica niti na bilo koji način zameniti ili podriti ustavom i zakonima ustanovljen odnos između centralnih i lokalnih vlasti u Republici Kosovo“.

Beograd podseća na sporazume iz Brisela

Dan nakon što su Fondacija „Fridrih Ebert“ i Evropski institut za mir predstavili Nacrt statuta Zajednice srpskih opština, predsednica Vlade Srbije Ana Brnabić izjavila je da joj „nije jasno zašto se oni bave osnivanjem ZSO“, kada se zna „čiji je to posao“.

„Potpuno je jasno ko treba to da radi – Upravljački tim, u skladu sa onim ovlašćenjima i nadležnostima koji su definisani sporazumom iz 2015. godine. Dakle, tu nema nepoznanica. Imate nadležnosti ZSO, ovlašćenja ZSO, kojih ima 22, ako se ne varam i morate da imate Upravljački tim koji postoji i koji se zna kako se pravi i on treba da radi na ZSO“, rekla je Brnabić.

Sporazum o kom premijerka govori potpisan je 25. avgusta 2015. godine i nosi naziv Asocijacija/Zajednica opština sa većinskim srpskim stanovništvom na Kosovu – Opšti principi/klјučni elementi. Njime su, kroz 22 tačke precizirane odredbe Prvog sporazuma iz 2013. godine.

Kako se navodi u Izveštaju o napretku u dijalogu Beograda i Prištine (za period april-oktobar 2015.), koji je izradila Kancelarija za Kosovo i Metohiju, ovim dokumentom je predviđeno sedam principa na kojima će se zasnivati ZSO: zakonski okvir, ciljevi, organizaciona struktura, odnos sa centralnim vlastima, pravna sposobnost, budžet i finansiranje, kao i opšte i završne odredbe.

Zakonski okvir kaže da se Asocijacija/Zajednica opština sa većinskim srpskim stanovništvom na Kosovu se osniva onako kako je to predviđeno Prvim sporazumom, Zakonom o ratifikaciji Prvog sporazuma i zakonima Kosova. Zajednica će biti „pravno lice definisano Statutom“, a „Vlada Kosova usvojiće ukaz koji će se direktno primenjivati i koji će razmatrati Ustavni sud“.

Sporazumom iz 2015. određeni su i ciljevi ZSO: jačanje lokalne demokratije, vršenje punog nadzora radi razvoja lokalne ekonomije, u oblasti obrazovanja, u primarnoj i sekundarnoj zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, u koordinaciji urbanog i ruralnog planiranja, usvajanje mera za poboljšanje lokalnih uslova života povratnika na Kosovu.

Zajednica će, takođe, sprovoditi, koordinisati i omogućavati istraživačke i razvojne aktivnosti, predstavljaće opštine-članice, unapređivaće, razmenjivati i zagovarati pitanja koja su u njihovom interesu, vršiće procene pružanja javnih usluga njenim članicama i njihovim stanovnicima, uspostavljaće odnose i sklapaće ugovore o saradnji sa drugim asocijacijama opština, domaćim i međunarodnim.

Organizacionu strukturu, prema sporazumu, činiće Skupština kao vrhovno telo sastavljeno od predstavnika koje imenuje svaka skupština opština-članica iz redova izabranih poslanika, predsednik i potpredsednik, Savet, Odbor, Administracija i šef Administracije, kao i Kancelarija za žalbe.

U pogledu odnosa sa centralnim vlastima, Sporazumom je predviđeno da „Asocijacija/Zajednica radi sa centralnim vlastima na osnovu međusobne saradnje i razmene informacija“, kao i da u tom odnosu „promoviše interese srpske zajednice“.

Dokument Zajednici daje i pravo da predlaže, u skladu sa zakonima Kosova, izmene zakona i drugih propisa koji su od važnosti za ostvarivanje njenih ciljeva, da pokreće ili učestvuje u postupcima „pred nadležnim sudovima, uključujući i pred Ustavnim sudom, protiv svih akata ili odluka svake institucije koji utiču na obavljanje nadležnosti Asocijacije/Zajednice, u skladu sa njenim Statutom“.

„Asocijacija/Zajednica ima pravo da predlaže predstavnike u nadležnim organima/telima centralnih vlasti, uključujući i u Savetodavnom veću zajednica“, piše u sporazumu iz 2015, uz tačku kojom se propisuje da četiri gradonačelnika opština na severu Kosova dostavljaju MUP-u spisak kandidata za imenovanje na mesto regionalnog Komandanta policije. S druge strane, centralne vlasti mogu delegirati i druge dodatne nadležnosti, osim onih koje su definisane ovim dokumentom.

Zajednica ostvaruje i pravo da na posedovanje pokretne i nepokretne imovine, suvlasništva nad kompanijama koje pružaju lokalne usluge iz delokruga Asocijacije/Zajednice, budžet kojim se upravlja u skladu sa principima transparentnosti i odgovornosti, kao i odredbama Zakona o javnim nabavkama.

„Troškovi podležu reviziji nadležnih organa, uključujući i generalnog revizora“, stoji u sporazumu.

Isti dokument određuje i da se Asocijacija/Zajednica finansira iz priloga njenih članica, prihoda i sredstava od usluga koje pruža sa svojim preduzećima ili iz sredstava proisteklih iz njene pokretne ili nepokretne imovine, transfera centralnih vlasti, ali „priloga, bespovratnih zajmova, donacija kao i preko finansijske podrške drugih asocijacija i organizacija, kako lokalnih tako i međunarodnih, kao i preko Republike Srbije“.

Asocijacija/Zajednica je ovim sporazumom izuzeta od plaćanja carine i poreza u realizaciji svojih ciljeva, po istoj osnovi kao i opštine-članice.

U završnim odredbama stoji da je Zajednica otvorena za svaku drugu opštinu „pod uslovom da se opštine-članice o tome slože“, da se može raspustiti „samo donošenjem odluke Skupštine koju je usvojila dvotrećinska većina opština-članica“ i da ima pravo na „zvanične simbole (grb i zastava) u skladu sa zakonima Kosova“.

Kako je navela i predsednica Vlade Ana Brnabić, Statut ZSO sastavlja Upravljački tim, a sporazumom je predviđeno da bude potvrđen ukazom „nakon postizanja sporazuma u okviru dijaloga“.

Gde Priština vidi prepreku za formiranje ZSO?

Nešto više od dva meseca nakon usaglašavanja teksta pod nazivom „Asocijacija/Zajednica opština sa većinskim srpskim stanovništvom na Kosovu – Opšti principi/klјučni elementi“, u oktobru 2015. godine, tadašnja predsednica Kosova Atifete Jahjaga uputila je sporazum o Zajednici srpskih opština Ustavnom sudu Kosova na tumačenje.

Jahjaga je tako postupila nakon što je opozicija, uz proteste, blokadu rada parlamenta i nerede u skupštinskoj sali, iznela zahtev da premijer Kosova Isa Mustafa povuče potpis sa sporazuma o ZSO.

Proteste je predvodila tada opoziciona, a danas vladajuća partija Samoopredeljenje. Aktuelni predsednik Vlade Kosova Aljbin Kurti, koji je 2015. godine bio poslanik Samoopredeljenja, u jeku protesta poručio je da će „ili pasti Zajednica, ili pasti Vlada“.

„Kosovo ne može da gradi Republiku i Zajednicu. Tako da, ili će Zajednica pasti, ili će pasti i Vlada. Nema druge solucije,“ rekao je Kurti 24. oktobra 2015. godine, samo sedam dana pre nego što je na adresu Ustavnog suda Kosova stigao zahtev Jahjage.

Ustavni sud, krajem iste godine, doneo je odluku da principi na kojima bi se, po sporazumu iz avgusta 2015, zasnivala ZSO „nisu u potpunosti uskladeni sa duhom Ustava, član 3. [Jednakost pred zakonom] stav 1, Poglavljem II [Prava i osnovne slobode] i Poglavljem III [Prava zajednica i njihovih pripadnika] Ustava Republike Kosova“.

Međutim, sud odlučuje i da će „Asocijacija/Zajednica opština sa srpskom većinom biti uspostavljena kao što je predviđeno Prvim sporazumom, ratifikovanim od strane Skupštine Republike Kosovo i proglašenim od strane predsednice Republike Kosovo“.

U odluci stoji i da „zakonski akt Vlade Republike Kosovo i Statut koji sprovodi Principe da bi bio u skladu sa duhom Ustava Član 3 [Jednakost pred zakonom], stav 1, Poglavlje II [Prava i osnovne slobode] i Poglavlje III [Prava zajednica i njihovih pripadnika] Ustava Republike Kosova, treba da ispunjava ustavne standarde i posebno da bude u skladu sa članovima 3, 7, 12, Poglavlje II [Prava i osnovne slobode] članovima 21, i 44, Poglavlje III [Prava zajednica i njihovih pripadnika] Članovima 57, 59, 60, 61, i 62, takođe i članovima 79, 81, 93, 101, 113, 123, 124 i 137 Ustava Republike Kosovo“.

Posle više od sedam godina od odluke Ustavnog suda, iz sada vladajućeg Samoopredeljenja se čuju iste poruke. Kosovski premijer Aljbin Kurti govorio je da „neće dozvoliti drugu Republiku Srpsku na Kosovu“, ističe da „multietnički Ustav ne dozvoljava formiranje monoetničke Zajednice“, a postavlja i različite uslove, među kojima je i to da ZSO treba da bude „deo konačnog sporazuma“ i sprovede se nakon „međusobnog priznavanja“.

Naslovna fotografija: Istinomer